SURI SA MGA PAGSUSURI SA FLORANTE AT LAURA NI BALAGTAS – ni Tomas F. Agulto

“Sa bayan ng mga bulag, ang pisak

ang isang mata ang siyang hari…”

–  Padre Damaso

 

 “S (signifier) = s (the statement),
s (signified)
With S = (-1), produces: s = sqrt(-1)”

–          Lacan’s piece of reasoning

 

 

Style has become an object of first importance,

and what a style it is! For me it has a prancing,

high-stepping quality, full of self-importance;

elevated indeed, but in the balletic manner,

and stopping from time to time in studied attitudes,

as if awaiting an outburst of applause. It has had a deplorable

influence on the quality of modern thought . . .

–  Peter Medawar’s Lecture on “Science and Literature, 1968

 

Florentino H. Hornedo Vs. Virigilio S. Almario et al…

 Nang tipunin ng Balagtas Bicentennial Commission ang  panayam ng mga writers at scholars tungkol kay Francisco Baltazar sa ika-200 taon ng Sisne ng Panginay, kumbaga sa pagpapastol, hindi lahat ng nasa kural na sumasamba sa Florante at Laura ay pulos maaamong tupa.  Dahil nahaluan sila ng  nag-iisang alamid. (At ikararangal kong maging ka-alagad ng isang alamid) –  walang iba kundi si Florentino H. Hornedo. Nauna nang nailathala sa Kuntra Krusada ang buong artikulo at analisis ni Hornedo sa kanyang Discourse of Power in Florante at Laura. –  at naipakita niya kung anong klaseng kaisipan ang nakakubabaw kay Balagtas.

Magsisimula ako sa pagsang-ayon (muna) sa matulaing katangian ni Balagtas bilang panandang muhon sa panulaang Tagalog/Pilipino/Filipino.  Bagama’t hindi kasama sa panayam, ipambubungad ko sa pagsusuring ito ang isinulat ni Resil B. Mojares sa kanyang librong Origins and Rise of the Filipino Novel pp. 70 Balagtas:

“Francisco Balagtas (1788-1862) represents an important nodal point in the development of Philippine literature. Like Pedro Bukaneg, Gaspar Aquino de Balen, and Jose de la Cruz before him, he widened by an imaginative act the limits of the Philippine literary tradition and thus revealed possibilities for the writers who came after him.”

Tinapos ni Mojares ang kanyang talakay kay Balagtas sa pahina 75 ng naturang libro:

“…With Florante, therefore, new ground is broken: in the amplification of the resources of Tagalog as a literary medium, in the creative adoption of the corridor as vehicle for socialy relevant expression, and in the artistry of the literary work itself.”

Socialy relevant?  Para sa mga prayle at kulturang saradong katoliko Kristiano.

“The importance was not lost to his contemporaries and to the Filipino nationalists who came after him; it entered into the consciousness of the readers and hearers of his time. It is an interesting sidelight to the continuity of the literary tradition in the country that when Rizal left for Europe in 1882, he carried with him a copy of the 1870 edition of Florante at Laura.”

Bagamat may himig pagpupugay si Mojares kay Balagtas, hindi pagtuturing sa kahenyuhan ng makata ang  binabanggit sa libro; tungkol iyon sa impluwensiya ng Florante at Laura – sa tinahak ng tradisyon ng nobelang Filipino.

Dangal ng Lahi / Dangal ng Kotoliko!

Totoong impluwensyado ni Balagtas sa porma ng pagtula sina Rizal, Del Pilar at Andres Bonifacio. Namumukod naman talaga ang pagkakasulat ng Florante at Laura kaysa  Ibong Adarna o  Bernardo Carpio. Laluna sa mga dasal-awit ng mga kauri ng Ang Mahal na Passion  ni Jesu Christong P. Natin na Tola na pinalaganap ng mga Prayle. Kaya nga lumabas na moderno ang obra ni Balagtas sa porma at anyo nito pero hindi nagbago ang esensya o ang – worldview o pagpapahalaga at pananaw sa buhay- bilang isang sakop na sarado-Katolikong Kristianong Indio na nabatbat ng pamahiin ang utak at pinalala ng kolonisasyong Kristiano.

Para lasahan ang pinaka-atay ng pagsamba-pagdiriwang sa ika-200 taon ni Balagtas ng Bicentennial Commission, na itinaguyod ng Departamento ng Filipino sa Ateneo de Manila University,  sa introduksyon ng inilathalang koleksyon ng mga panayam ay ganito ang sinabi: dapat ipagmalaki ang mga akda ni Balagtas bilang dakilang pamana ng lahi.

Pamana kuno ng Lahi? Inangkupo!

Binanggit ng editor – Dr. Soledad Reyes, sa loob at labas ng serye ng panayam – halos lahat ng Mananagalog na matanda at batang desipulo ni Balagtas – mga  “importanteng” manunulat/manunuri ng Florante at Laura ay kanyang inisa-isa bagama’t pahapyaw ang kanyang lagom sa naging pagdulog kung paano pahahalagahan ang obra at mismong si Balagtas – mula sa mga nasirang Mananagalog – kay Hermenegildo Cruz, Epifanio de los Santos, Macario Adriatico, Rafael Palma, Julian Cruz Balmaseda.  Sinambilat din ni Reyes bilang dagdag na ebidensiya sa karangalan ng lahi  ang mga  kritikong sina  Teodoro Agoncillo, Buenaventura Medina, Jr., Patricia Melendez Cruz , Resil Mojares, Virgilo S. Almario, Bienvenido Lumbera, Epifanio San Juan, Jr., Lucila Hosillos.

Sa artikulo, may binanggit si Reyes, na noon pa lamang panahon ni Lope K. Santos ay mga pumupuna na at nagsasabing si Balagtas bilang manunulat ay hindi maaaring ihanay kina Rizal at Bonifacio.  Ngunit sa kasamaang palad ay hindi inilabas ng editor kung kailan at sino ang mga mga pumupuna kay Balagtas. O baka sadyang walang suminop kung meron mang pormal na pag-aaral na kaiba sa mga haka-haka ng mga Balagtasista. Maganda sigurong magsaliksik at tipunin sa isang publikasyon ang kabilang mukha ng katotohanan at pagkilala kay Balagtas.

Bakit kaya pahapyaw lamang ang pagbanggit ng editor sa kaibahan ng pagsusuri ni Florentino H. Hornedo sa mga artikulo sa libro? Sa realistikong pagbasa – may ikinatatakot kaya ang mga sarado-Katolikong Kristianong manunuri sa interpretasyon ni Hornedo kay Balagtas?  Gayunman, maipagpapasalamat sa mga naging hurado sa Don Carlos Palanca Awards for Literature na ang Discourse of Power… ni Hornedo ay nagwagi ng unang gantimpala noong 1989. Sinipi sa bandang huli ng sulating ito ang matalim na suri ni Hornedo na nagpapakita ng kabaliktaran ng kanyang pagpapahalaga kay Balagtas kumpara sa lahat ng manunuri sa panayam.

Sinabi rin ni Reyes na si Agoncillo “ang kauna-unahang Pilipino na naglarawan ng tunay na kalagayan ng bayan sa isang panahong madilim at batbat ng panganib.” Subersibo kuno si Florante “hindi lang sa pagiging tula ng tula, kundi sa pagiging tagahawan nito ng landas na tatahakin ng mga bayani. Sa madaling salita, ang makata ay isang mahusay na tapagsalaysay, isang historyador na napaglalangan ang Comision Permanente de Censura.”

 Samantala, ayon naman sa palagay ng mga sinaunang Mananagalog  – na pinaniwalaan din ng maraming sumunod na Balagtasista’t Modernista –  ang Florante at Laura ang naging padron ng nobelang Noli at Fili ni Rizal.

Utot n’yo! (Poetic license po, at pahingi ng paumanhin.)

Tulad ni Pedro Bukaneg – may-akda ng Lam-ang, nagamit ng mga prayle sa pagpapalaganap ng krusadang Kristianong Katoliko sa ka-Ilocohan; si Balagtas naman ay sa ka-Tagalugan at naging pambansang kadakilaan.

Florante Bilang Padron ng Noli at Fili?

Sa ganang akin, naisulat man o hindi ni Balagtas ang Florante at Laura, walang katiting na epekto ito sa naging takbo ng ating kasaysayan na humantong sa Himagsikan 1896;  hindi mababalam  ang pag-aalsa ng mga sundalo sa pamumuno ni Novales sa Cavite  kung saan idadawit ng mga Prayle ang tatlong paring martir; magagarote ang Gomburza; di magtatagal at magiging aktibista sina Marcelo del Pilar, Jose Rizal, Andres Bonifacio;  masusulat at malalathala ang Noli at Fili –  at di mababawasan ang kalidad ng nobela ni Rizal; gagamitin ng Katipunan ang pahayagang Kalayaan at mailalabas ang mga akda nina Bonifacio, del Pilar at Jacinto.

Sa gayon, matutukoy ang Florante at Laura na isang akdang pinagkakawingan ng panlasa at halagahan sa buhay ng masang Katoliko at ng mga edukadong Katoliko. Nakapagbuo ito ng isang kalinangan o kulturang nagpapahalaga sa pananatili ng isang “makabayan” o maka estadong protocol at kulturang “saksakan sa likod” ng Filipinong-pulitika.

Samahang Mananagalog at Krusadang Balagtasista

Ang pagsigabo ng kampanya sa pagdakila sa Florante at Laura – ay matutunton sa mga manunulat na Mananagalog mula sa isang dokumentong iniingatan ni Virgilio S. Almario. Katitikan iyon ng unang pulong ng mga Mananagalog noong Marso 8, 1905. Dinaluhan ang pagtitipon nina Lope K. Santos, Hermenegildo Cruz, Gabriel Beato Francisco, Aurelio Tolentino, Bonifacio Arevalo, Jaime C. de Veyra, Epifanio de los Santos, Rosauro Almario, Rosa L. Sevilla, Julian Cruz Balmaceda, Carlos Ronquillo, Gonzalo Cue Malay, at Patricio Mariano. Putol mang dukomento ang katitikan – ayon kay Almario ay mistulang ulat ng isang istenograper ng hukuman. Isang makinilyadong dokumento na ibinigay ng kababayan ni Almario – si G. Maniquis – isang retiradong kawani ng pamahalaan at mahiligin sa kilusang pangwika sa bayan ng San Miguel. Nailathala na ang dokumento  nang paulit-ulit sa  Kung Sino ang Kumatha kay kina Bagongbanta, Ossorio, Herrera, Aquino de Belen, Balagtas atbp.

Nasa katitikan nabanggit ang mungkahi ni P. Mariano  – Kung hindi mamasamain ng lahat, nais kong imungkahi ang isang Cruzada, isang mataimtim na pagkilos nating lahat upang masalag ang pagdaluyong ng banyagang kamulatang ikapanganganyaya natin sa kamay ng mga Amerikano. Subalit ipagpapaunawa kong marapat itong isang mahinahong pagkilos upang hindi tayo mapahambing sa naging dustang kapalaran ng masilakbong Ricarte at Sakay at upang maiwasan din ang panggigipit na kapara ng ikinalilitis ngayon ng kasama nating Aurelio Tolentino.

 Bagama’t nagamit sa isyu ng katutubong wika ng mga Tagalog laban sa Ingles ng mananakop na Amerikano, nasa kaisipan ni Mariano ang diwain ng isang Cruzadang pampanitikan – gustong matawag na makabayang manunulat – ngunit takot maging dusta? Dusta ang pakahulugan ng Mananagalog na ito sa mga rebolusyunaryong sina Ricarte, Sakay at Tolentino dahil lumaban sa mananakop hindi lamang sa salita at pagsulat kundi talagang lumaban at nagtaya ng buhay.  Nais ni Mariano kung maaari, maging makabayan at dakila, makinabang sa status quo, magtamo ng karangalan at palakpak, magkapaglathala ng sangkatutak na libro – nang hindi nanganganib usigin ng mga awtoridad.

Ganito rin ang pagpapahalaga ni Almario kay Balagtas sa pagsulat ng tula bilang dakilang karera ng makata:

 “Ang kahusayang sumulat ang magiging hagdan sa tagumpay ng pobreng si Kiko. Sisikat siya. Makapagpapaibig ng magagandang binibini. Magkakaroon ng mahusay na hanapbuhay. At kung sakali mang lumasap ng ilang kabiguan, gaya ng kanyang dalawang ulit na pagkabilanggo, ang mga iyon dagdag na anekdota lamang at pampakulay sa kanyang dakilang karera bilang makata.”

Bigyan natin ng diin –  “dagdag na anekdota lamang at pampakulay”  sa dakilang karera bilang makata sa pagkabilanggo ni Balagtas?  Huwag na nating alamin ang dahilan kung bakit siya nabilanggo. Na baka siya’y biktima nga ni Mariano Kapuli na kanyang karibal kay Celia sa unang pagkakapiit; at sa ikalawa’y nabilanggo naman siya dahil sa pangangalbo sa isang utusang babae?

Hindi po ito paghahanap ng kapintasan kay Balagtas, ngunit kung ipagpalagay na siya’y dakila, dapat ilabas ang ebidensiya ng kadakilaan – wala tayong ebidensiya sa kanyang karakter kung ano ang kanyang naging “gawa o pakikipamuhay” bilang tao at bilang makata, bukod sa kanyang Florante at Laura at ilan pang akdang kurido at moro-moro. Silipin natin ang kakornihan ng Florarante at Laura sa pagtatahi ng istorya sa sinopsis ni Almario mismo:

“Pagpakuan natin ng sipat ang sitwasyon at pamimighati ni Florante. Nakagapos sa isang punungkahoy sa gitna ng gubat at inaasahang lalapain anumang oras ng mababangis na hayop doon, si Florante ay halos kaanyo o anyong pisikal ng bihag na kamalayan. Wala siyang kayang gawin kundi managhoy habang ginugunita ang nagdaang buhay. Ang paggunit sa pagkakataong ito ay may pangunahing layunin (bilang kasangkapang pansalaysay ni balagtas) na ilahad sa mambabasa ang mga pangyayari bago ang tagpo sa gubat. Lilinaw din sa mambabasa, pagkatapos basahin ang buong awit, na may mga mali sa paggunita ni Florante – unang una na ang kanyang akala na pinagtaksilan siya ng kanyang pinakamamahal na si Laura at ipinagpalit sang kanyang pag-ibig sa kontrabida’t sanhi ng lahat ng kanyang kasawian na si Konde Adolfo.

 “Dahil sa napakalungkot na sinapit ni Florante sa kabila ng kanyang kabutihan sa kapwa at kabayanihan ay nasa kanya ang lahat ng katwiran para managhoy. Ang paghahanda lamang na ito ng saligan o katwiran sa kahit labis na pagluha ay isa nang bisang intelektuwal ng akda ni Balagtas at ikatatangi nito sa baliw na pamimighati ng haranistang mangingibig  sa kundiman. Ngunit inihahanda pa tayo ni Balagtas sa higit makabuluhang layunin ng kanyang panambitan at paggunita. Gagamitin niya ang matinding hinagpis at nabubulagang akala ni Florante upang bumigkas ng mga taludtod na may diwaing subersibo, gaya ng mga saknong tungkol sa masamang kairalan “sa loob at labas ng bayan kong sawi” at ng saknong na nag-uusisa hinggil sa diumano’y makatarungang mata ng Langit.”

Ngunit bakit biglang gagawing ebidensiya ni Almario ang matitinding hinagpis at mga saknong na “ sa loob at labas ng bayan kong sawi” upang ipagpilitang ito ay tanda ng subersiyon.

“Ngunit si Balagtas ang mas lantay na halimbawa hinggil sa alamat ng kapangyarihan ng panitik. Hindi siya kasapi sa anumanng samahang makabayan. Hindi siya naging bilanggong pultikal (bagaman maaari tayong tuksuhin ng ilang impormasyong nalikom ni H. Cruz upang isusog na biktima si Balagtas ng matindi noong inhustisya laban sa mga Indio). Ni hindi siya nabaston man lamang ng isang prayle dahil nakalimot magbigay-galang. Ngunit waring bunga ng kanyang dakilang talino bilang makata, bilang isang nilikhang may pambihirang kakayahang isaloob at damahin ang nagaganap sa kanyang paligid at lipunan, tulad ng karaniwang paliwanag sa ganitong pangyayari, ay nalikha niya ang Florante at Laura na isang akdang sa paniwala natin ngayon ay batbat ng mga kahulugang makalipunan.“

Dahil sa pantasya at kahusayan sa pananagalog, hindi nga kataka-takang magustuhan ng mga saradong Katoliko at Mananagalog ang isang akdang napaka-corny. Ang balangkas ng kuwento ng Florante at Laura ay pilit na pilit – mga tagpo ng pagliligtas, kudeta, relasyon sa pamilya at pag-ibig. Magugunita rito ang impluwensiya ng pagtatahi-tahing balangkas ng mga katatawanang dulang panradyo noong dekada sisenta – ang mga programang Tang-tarang-tang hanggang sa John and Marsha , mga katatawanang istoryang inakda ni Ading Fernando.

Impluwensiya ito mula sa mapantasya’t romatikong istoryang Kristiano versus Muslim na nilait-lait noon pa ni Miiguel de Cervantes Saavedra (1547 – 1616) .  Modelo sa ironiya ang kanyang nobelang  Don Quijote . Bagamat  panunudyo, ang pamimilosopo nito ay himagsik sa makalumang anyo at dekadenteng kultura at panitikang dinala naman ng mga prayle hanggang sa Pilipinas. Hindi pa man malay ipanganak ang mga impo’t lelong ni Francisco Baltazar, ang impluwensiya ng Florante at Laura ay isinuka na sa Europa. Ngunit muling pinauso sa Pilipinas para  maging mabuting aliping Kristiano ang ating mga ninuno. Bilasa na at kahiya-hiya sa “sibilisadong” literatura sa Europa ang “akala” ni Balagtas na mga bagong istoryang tanda ng “karunungan” ng mga nakapag-aral na tulad niya. Siyempre magugustuhan ang Florante at Laura ng mga Indiong nakikisakay sa “bagong panlasa” ng mga edukado pagkat nabibilaukan na sa mga akdang tulad ng istilo ng Pasyong Genesis, Bernardo Carpio at Ibong Adarna.

Balagtasan: Kulturang Sa Pula – Sa Puti!

Kahit sa mga programang panliteratura sa UP-Diliman o sa Cultural Center of the Philippines, nagiging tampok ang pagbabalagtasan. Malimit  gawing pasakalye ang balagtasan sa mga book launching ng mga sikat na manunula. Kadalasang gumaganap na lakandiwa nito ang sikat na makatang sina Vim Nadera at Mike Coroza. Ang Balagtasan ay debateng “sa pula sa puti”. Kaliwa/kanan –  Langit/impyerno.

Ang masama, dahil sina Nadera at Coroza ay mga guro sa malikhaing pagsulat ng mga pangunahing unibersidad sa bansa, ang mga makatang ito ang nagiging ehemplo at ginagaya ng mga bagong manunulat.  Mga modernista/balagtasista/posmodernista etc. etc.

Kaya nga katawa-tawa ang pilosopiyang gumagabay sa Florante at Laura.  Lumikha ito ng Kristiano Pilipinong moralidad – ang pagbi-victoria ng Mabuting Haring Kristiyano ng Albania, at sa kabila ay masasamang budhing Muslim na kinakatawan ni Sultan Ali-Adab at Heneral Osmalic ng Persiya. sa kabilang panig ay ang Kahariang Albanya.  Dalawang magkalabang kaharian ito na siyempre ay pagwawagian ng Kahariang Kristiyano na sinisimbolo ng romantiko-metapisikal na katauhan ng mag-sintang  Florante at Laura.  Isaalang-alang pa, na kung hindi dahil sa di rin kapani-paniwalang pagliligtas ni Aladin kay  Floranteng panay ang nguyngoy sa gubat; at sa napakalaking katatawanan na maging si Laura ay nailigtas naman ni Flerida sa pamamagitan ng pana nang tangkain na itong halayin ni Konde Adolfo sa loob na naman ng gubat.

Ang pahabol pang katatawanan ay nang matagpuan naman silang lahat ni Menandro sa loob ng gubat – ang rurok ng mga di-sukat-akalaing pagtatagni-tagni para mabuo ang istorya at happy ending lalo para sa mga Prayle.  Sa kabila nito, dahil sa magilas, madulas at walang paltos na sesura at sukat, naging “rebolusyunaryo” na ang akda at sabi nga ni Amario’y nakapasa na sa pagsubok sa kadakilaan si Balagtas. Sa kabila ng kawalan ng rekord ng mga aktwal na ginawa sa buhay ng “dinadakilang sisne” ng Panginay o bayan ng Bigaa, Bulacan.

Napaglalangan nga ba ni Balagtas ang mga Frayle nang pahintulutan ng Comision Permanente de Censura na  mailathala ang Florante at Laura?

Kailangan lang ipagunita sa mga scholar na desipulo ni Balagtas na noong 1838,  taong inilabas  ang Florante at Laura – unang limbag’ (ayon kay Herminigildo Cruz)  Pinalalakas ang kampanyang Krisitianisasyon ng mga frayle  laban sa mga Muslim sa Mindanao.  Anupa’t ang istorya ni Aladin bilang maginoo, matapang na mandirigma ay gagamitin lamang ng krusadang Vatican versus ka-Musliman.  Nangangahulugan din na ang akdang ito ni Balagtas ay isang pagtuya sa literaturang Muslim dahil sa pagbi-victorya ng Kristianismo.

Ang malaking siste, kung nabubuhay ngayon si Balagtas, ikahihiya niya na sa kasalukuyang panahon, ang pantasya niyang kahariang Albanya ng mga Kristiyano ay bansa ngayon ng mga Muslim.  Sa totoong buhay, ang mga apo pala  nina Florante at Laura ang yumakap sa Ka-Musliman.  Baliktad ang propesya ng Sisne ng Panginay.   Paano kaya ito ipapaliwanag ng mga Balagtasyano’t Balagtasyana na ang kanilang idolo ay ipinanganak nang una  sa kanyang panahon?  Utot n’yo.

Si Balagtas na mas bata ng 657 taon kaysa kay Omar Khayyam, sumulat ng Rubaiyat kung hihiramin ang patutsada ni Nietzsche sa pagsusuring pampanitikan, ang “dakilang makatang Balagtas” ni Almario ay hindi bibigyan ng prebilehiyong maging tagapagtali ng sintas ng sapatos ni Omar Khayyam – ang polymath na makatang kababayan ni Aladin na bininyagan sa simbahang katoliko ni Balagtas bago umuwi kasama ni Flerida sa kahariang Persia na ngayon ay Iran.

Hiramyutiks ni  Ileto mula kay Foucault: Layaw, Utang-na-loob, Damay, Daya, Kristo, Bernardo Carpio etc. etc. etc.
Labis at mahigpit ang mungkahi ni Virgilio S. Almario na basahin, katasin at limi-limiin ang mga susing salita na aniya’y kanyang napili tulad  ng mga salitang “kagalingan,”  “bait” “ loob”, “puri,” “asal,” “katwiran,” “ katotohanan,” at “awa.” Mga salita itong posible aniyang maging susi sa pagtukoy sa kahenyuhan at kadakilaan ng obra ni Balagtas.   Kaugnay na posibleng “bisa” ng mga salitang pinaglilimian ni Almario – magugunitang nauna nang ginamit ang ganitong “abrakadabrang” instrumento sa pagsusuri ng mga salita o wikang Tagalog, ni Reynaldo C. Ileto sa kanyang librong Pasyon and Revolution Popular Movements in the Philippines, 1840 -1910.

Samantala, maging si Bienvenido Lumbera ay nagdadalawang isip na rin mula sa orihinal niyang pagkuwestiyon na may “rebeldeng” intensiyon si Balagtas sa pagsulat ng Florante at Laura. Sa kanyang  Ang Kritiko at Historyador sa Lapit kay Balagtas na kanyang isinulat para basahin sa panayam noong 2 Abril sa Club Filipino –  ganito ang kanyang sinabi:

“Nangangahulugan lamang na kailangang maging masikhay at malikhain ang mananaliksik sa pagpuno ng mga guwang at puwang sa mga dokumentong kanyang mahahawakan, nang sa ganoon ay makabuo siya ng panlikod na pondo ng impormasyong magsisilbing makabuluhang konteksto ng mga akdang itatampok. Halimbawa ng pagkamalikhain ang pananaliksik na ginawa ni Reynaldo Ileto upang mapalitaw ang naging bisa ng Pasyon sa kamalayan ng mga magsasakang umanib sa mga kultong milenaryan at nagmithing kamtin ang “Bagong Herusalem.” Nilikom niya ang iba-ibang dasal na bahagi ng ritwal ng mga kulto, sinuri ang mga susing salita ng mga dalangin, at inugnay ang mga ito sa mga dalumat na hinango sa Pasyon. Sa pananaliksik naman sa panahon ng kolonyal na paghahari ng mga Amerikano, kahanga-hanga ang sinop at tiyaga ni Galileo Zafra, ang iskolar ng anyong Balagtasan, na nangalap ng mga texto ng mga tulang binigkas sa tagisan ng mga makatang napatangi bilang mambabalagtas.

Marami nang pag-aaral ang iniukol sa Florante at Laura, at sa librong Himalay, Kalipunan ng mga Pag-aaral kay Balagtas, tinipon nina Patricia Melendres-Cruz at Apolonio Bayani Chua ang mga prinsipal na sanaysay na nagtatampok sa sining at kabuluhan ng klasikong akda. Subalit hindi pa natatapos ang gawain ng kritiko at historyador. Sa pag-aaral niyang “Kung Sino ang Kumatha kay Francisco Balagtas,” sinabi ng kritikong Virgilio S. Almario na “walang makatitityak sa hinaharap ng pagbasa kay Balagtas” at doo’y ipinanukala niya ang isang istrakturalistang pagbasa na magtutuon ng pansin sa wika ng Florante at Laura na iinog sa mga susing salita tulad ng “kagalingan,” “bait,” “loob,” “asal,” atbp.”

Anupa’t mula kay Foucault, ang pagbabagong konsiderasyon ni Lumbera ay pakikiayon na  rin sa hiramyutikong pagbasa ni Ileto at Almario sa pagsulat ng naratibo ng kasaysayan at mga akdang panliteratura.

Bukod sa mga eskapularyo, anting-anting, dasal, dalit at mga salitang loob, giting, pagpapakasakit, kapatiran, etc. napahanga ni Ileto ang di kakaunting sarado-Katolikong tradisyunal na manunulat. Naging isang kasangkapang panunuri ang pagsisid sa mga kahulugan ng salita – na ginagamit ngayon ni Almario sa teksto ng Florante at Laura – mga salitang hahalukayin sa mga teksto ni Balagtas. Maaalalang pati ang tula ni Hermenegildo Flores at Plaridel, hanggang kay Bonifacio tungkol sa tulang sagutang umikot sa temang Hibik ng Pilipinas, ay ipinipilit ni Ileto na impluwensiyado ng mga salitang kinatas niya sa Historya Famosa ni Bernardo Carpio. Sagisag kuno ng Hari ng Espanya si Haring Alfonso, sina Don Sancho at Jimena ay magkapatid na sagisag ng Filipinas, ang masamang si Don Rubio naman ay ang kumakatawan sa mga prayle, at si Bernardo Carpio ay sagisag ng katapangan ng rebeldeng Indio laban sa mga Moro ngunit maiipit sa nag-uumpugang bundok sa Cueba ng Montalban kung saan magiging kuta ng mga Katipuneros.

Bakit balang kibot ng damdamin ng Indio ay ihahakab ni Ileto sa mga salitang nadudukal niya sa mga istoryang popular na kumubabaw sa kamalayan ng ating mga ninuno? Para bang kung walang alegorya ni  Bernardo Carpio at/o ni Kristo, ay walang gagayahing “kagitingan” ang mga Indio at mga Katipunero. Maging ang mga salitang “utang-na-loob, kahiya-hiya, damayan, pagtitiis, pighati ay limos ng halagahang kolonyal.  Tila nakalimutan ni Ileto na may sariling isip at damdamin ang tao, kahit na siya’y inaakalang idinuyan sa literatura’t awiting kurido, istoryang moro-moro  at sinakulo. Anupa’t ang pagluwalhati ni Ileto sa mga alamat at pamahiing istorya ay lalong naglulubalob sa mga Indio sa pamahiing pinamarali ng prayle na ang ating mga ninuno ay walang sariling bait, mahina at laging nangangailangan ng tulong kahit sa mga pekeng superherong tulad ni Haring Bernardo Carpio, Prinsepe Florante at Hesukristo.

Bukod sa  hiramyutikang pagdulog ni Ileto, na napulot kay Foucault, natukso si Almario na dagdagan pa ang listahan ng mga nahuhukay niyang salitang “kasamaan,” at “sama,” “kahanay ng kaliluhan,” ‘lilo,” “sukab,” “asal-hayop,” “taksil na pita,”masamang loob,” at “lupit” gayundin ang “sawi,” kahanay ng lugami,” “dusta, “pighati,” “ininis,” “kimi’t nakayulko,” “hapo,” “kutya’t linggatong,” “dusta,” “kahabag-habag at luha na lamang ang pinatutulo.”

Ani pa ni Almario:

“Hindi ako magtataka kung dumating ang panahon na pagkabungkal ng lamang-ugat ng iba pang salitang aking inihanay ay lalong mamukadkad sa atin ang akda ni Balagtas bilang isang munting Tractatus Logico-Philosopichus.”

 Tractatus Logico-Philosopichus!

Dakilang Karera ang Pagiging Makata?

Tawagin na nating Dakilang Salamisim ng mga Mananagalog ang pagtatangi kay Balagtas.   Alalahaning sa panahon ng kabataan ni Balagtas, hindi pa hinog ang sitwasyon sa Pilipinas para yumabong ang likas na katalinuhan ng makata. Halos isang taon pa lang siya nang magkaroon ng rebolusyon sa France.  Kahit may bulung-bulungan na ang kanyang mga naging propesor na Kastila tungkol sa kaguluhan sa Europa, hindi pa naipupunla sa kamalayan ng mga istudyante ang kaisipan ng mga rebeldeng mga intelektwal at scientists tulad nina  Voltaire at Condorcet, dalawang higanteng manunulat ng Age of Enlightenment na totoong umimpluwensiya kay Rizal. Si Marie-Jean-Antoine-Nicolas de Caritat  (a.k.a.) Marquis de Condorcet, na naging martir tulad ni Rizal ay nasa tradisyon ng literaturang pinasimulan nina Galileo na sumulat ng The Starry Messenger at Dialogue on the Chief World Systems – dalawang akda itong salungat sa interpretasyon ng Papa ng Vatican hinggil sa paglikha ng Diyos sa mga planeta kung saan ang mundo ang sentro ng uniberso.  Dahil sa maka-Agham na akdang ito ni Galileo, naging target siya ng Inquisition ng Simbahang Katoliko kaya napilitan siyang bawiin ang mga isinulat.  Ngunit kung babalikan ang kaso ni Balagtas at ang bisa ng kanyang Florante at Laura, ang librong ito’y pinakinabangan at pinakikinabangan pa ng simbahang katoliko sa kasalukuyan dahil  ang itinataguyod ng akdang ito ni Balagtas ang pagbi-Victoria ng Katoliko laban sa Ka-Musliman.  Ipinakita ni Balagtas sa kanyang obra maestra na ang mabubuting Muslim tulad ni Aladin at Flerida ay dapat magpabinyag sa simbahang Vatican. Ito ang latak ng polusyon sa literatura ng Ama ng Panulaang Filipino – na ayon kay Almario ay nakapasa na sa pamantayan ng kadakilaan.

Kailangan ba ang Makapangyarihang Pagbasa para sa Kadakilaan?

Henyo raw si  Balagtas! May ginto bang kaisipang naipamana si Balagtas?

Maaaring nakapangolekta si Balagtas ng mga kasabihan, pero lahat ng sinisipi ng mga tanga-hanga niya ay puro aral-Katoliko! Walang sulong na kaisipan na makakatas sa mga linya ng Florante at Laura; walang orihinal na kaisipang bago sa mga akda ni Balagtas; manapa, ang ikinahuhumaling ng mga kritikong mapupurol ang pagsusuri – ang sinasamba nila ay ang sanlaksang aral sa buhay na makakatas sa pinagburak nang tubig sa balon na pinalalim nang pinalalim sa paghahalukay tungo sa sagradong salitang KADAKILAAN –  ng mga taga akademyang kabisote at panatikong mananagalog.

Alam naman ng lahat ng tao ang mga sinabi ni Balagtas sa Florante at Laura, lalo noong panahon ng mga Indio na laging nasa loob ng simbahan at kumpisalan – na masama ang maghangad ng labis na kayamanan, masama ang mang-agaw ng syota ng iba; masama ang pabayaan sa layaw ang anak; masama ang ipokrisya, masama ang mainggitin, masama ang mang-agaw ng korona at imbing karangalan, masama ang ngumiti para lamang manaksak sa likod ng may likod.  – ano bang bago ang sinabi ni Balagtas na hindi alam ng karaniwang Katolikong Pinoy/Finoy noon at ngayon? Indio man o postmodernistang ilustrado?

Isang konkretong ebidensya ng impluwensiya ni Balagtas sa mga intelektwal ay ang isinulat ni Chairman Joe Lad Santos ng Komisyon sa Wikang Filipino sa kanyang introduksyon sa librong inilathala ng ahensiya para sa taunang kaarawan ng Sisne ng Panginay, ayon sa Komisyuner, nang una raw niyang basahin ang Florante at Laura ay nakatagpo siya ng kung ilang daang aral, sa ikalawa niyang pagbasa ay umabot na sa libong mga aral; anupa’t madaragdagan ito sa ikatlo na aabot at lalagpas sa libong aral na malamang abutin ng laksa-laksang aral tuwing babasahin niya ang dakilang obra.

Isang popular na halimbawang aral sa buhay at moralidad ni Balagtas ang isinulat niya sa Florante at Laura sa istansa 80:

“O pagsintang labis ng kapangyarihan

sampung mag-aama’y iyong nasasaklaw!

Pag-ikaw ang nasok sa puso ninuman,

hahamaking lahat masunod ka lamang.

Mula kay Aladin ang taghoy na ito dahil inagaw ng kanyang sariling ama – Sultan Ali-Adab ang kasintahang si Flerida.  Isang aral ito na dapat maging matiisin at masunurin ang anak at magpasensiya na lamang sa buktot niyang ama gayong inagawa ang kanyang nobya.

Ito ang moralidad ni Balagtas. Maging masunurin sa magulang at sa mga awtoridad, gaano man kasama / sapagkat ayon na rin sa kanya ay wala namang nangyayari sa balat ng lupa na di kagustuhan ng Diyos. Pero gandang-ganda sa aral na ito ang mga intelektwal tulad ni Komisyuner Joe Lad Santos – epitome ng mabuting Kristianong edukado.

Pag-unlad ng Wika

Maraming sinauna at postmodernistang Mananagalog ang nagtuturing na  utang  kay Balagtas ang pag-unlad ng wikang Tagalog/Pilipino/Filipino ?   Inangkupo!

Ang wikang Tagalog ay naging Pilipino/Filipino dahil wika ito ng bayan. Umuunlad, at patuloy na uunlad hindi dahil sa MAKATA- hindi dahil kay Balagtas. Dahil sa katangian at kondisyon ng kasaysayan, mamamayan, lipunan, gyera, ekonomya, palengke, edukasyon, masmidya; kahit wala si Balagtas, uunlad at uunlad at magkakaroon ng ebolusyon ang wika sa buong bansa; magkakaintindihan sa Tagalog ang mga taga isla ng Sabtang sa Batanes hanggang sa Sitangkai Tawi-Tawi kahit naging Ilocano o Waray si Francisco Baltazar.

Magiging Filipino ang Pilipino o ang Tagalog, kahit maraming ipinanganak na mapanlason sa wikang butsikik tulad ni Yoyoy  Villame sa massmedia; o kahit sangkaterba ang nahuhumaling sa akademya ng eleganteng parikala o parakale, hulagway o hugalway; lawas o walas, tulad ng matitimyas na salagisim at solipsismo sa mga berso ni Almario at mga rekrut na makatang LIRA. Pansinin kung paano napapag-iwanan ng panahon ang walang kawawaang laro ng salita ng kabataang makata tulad ni Bobby Anonuevo na isang clone ni Rio Alma:

LAWA NG WALA

(Pagkaraan ni Jim Libiran, at matapos makinig

 sa lektura ni Bien Lumbera)

 

Mga bagay na gabay ang yabag

sa pook ni Poko, Siya, na puspos

ng Salita, ang itatali sa supsop

na pisi” ang ulam na luma sa ating isip.

 

Langhap niya ang panghal-panghal

at kusot na landas o tuksong kusot,

upang gabayan ang banyagang noo

(sa katutubong paglalamay ng malay)

noon at magpahanggang ngayon.

 

Gapang-nayon ang pagang sa kulob

niyang utak: Utak na kuta, bulok na kubol,

ang ulok ng hangin para hingan ng ukol

sa Lawa ng Wala ang pag-iral ng lira.

Taglay niya ang sandalyas at sandal

na balag tuwing tinatahak ang katha

ng itik-kiti, alinsunod sa sundot sundot

hinggil sa mga usapang pang-usa.

 

Pumupula ang kapuwa Ulap at Lupa

habang kumikibot, tumitibok-tibok

ang kaniyang nauupos na kambal-puso.

Labag man sa loob tila lobo o bolo

ang bota niyang tila salit-salit na tilas

sa sandaling obat o bato o tabo.

(Sino ang aarok sa karo ng mga daan?)

 

Siya ang bagay sa ating karaniwang

tila arak na pinahinog sa panahon;

sa ating gata na taga sa ahon ng pana;

sa ating di-kailanman naging bagay

na bagay. Ibang-iba ang bai natin,

at wika nga’y kaakuhang kuhang-kuha

sa gaya ng Kara ni H’wan: Wala. Wala…

Galing ang tulang ito sa antolohiyang Sansiglong Mahigit ng Makabagong Tula sa Filipinas na ikinatutuwa ni Anonuevo (ayon sa isang guro sa UP at miyembro ng LIRA)  dahil sa nabanggit na antolohiya, makakasama daw siya (Anonuevo) ni Almario sa imortalidad.

Si Almario na rin ang nagsabing ang mga akda ni Balagtas, ay napag-

iwanan ng uso sa Europang pinagmulan nito. Samantala, ang mga sulong at importanteng manunulat tulad ni Voltaire ay umaakda na ng obrang realistiko, maka-agham at rebolusyunaryo, mga akdang nagpabilis sa pagbabagong panlipunan at pampulitikang umiimpluwensiya sa mamamayan sa Europa laluna sa Rebolusyong Pranses. Mga subersibong kaisipan laban sa mga Hari o monarkiyang sistemang pampulitika, pang-ekonomya at panlipunan.

Hindi natin tinatawaran si Balagtas, ngunit hindi pa sapat ang kondisyon sa Pilipinas noong siya’y ipinanganak at naging manunula para mabuksan ang kanyang utak sa mga bagong pangyayari sa Europa. Bagama’t malaking agwat ng panahon ang kaunahan nina Voltaire kaysa kay Balagtas, mangangailangan pang mabuksan ang Suez Canal noong 1869,  para maging mabilis ang biyahe sa pagitan ng Pilipinas at Europa; at makapasok ang mga bagong aklat at impormasyong umimpluwensiya sa mga bagong henerasyong kinakatawan nina Del Pilar, Rizal, Bonifacio at Jacinto.

Kapangyarihan ng Panitik

Konsistent si Almario sa kanyang ideang pampanitikan, na mababasa rin sa kanyang librong: Kung sino ang lumikha kay Bagonbanta, Ossorio, Herrera, Balagtas etc…

 

“Ang ikalawang hibla ay hinggil sa alamat ng kapangyarihan ng panitik bilang kasangkapan sa pagbabagong panlipunan. Hindi sinasabing hindi ito totoo. Ang ibig ko lang sabihin, hindi naiibang romantisistang konseptong ito at sa gayo’y igiit ang sarili nilang halimbawa hinggil sa kadakilaan ng pagsulat.”

Napakaromantiko at idealista ang pananalig ni Almario sa bisa ng panulat kaysa aktwal na pagkasangkot ng buhay ng isang makata sa panlipunan at historikal na paksa ng kanyang akda. Ganito ang halaga ng pagsusulat ng makata:

“Si Rizal at ang kanyang kambal na nobela ang pangunahin nilang halimbawa. Kaya nakatimo ngayon sa ating kamalayan ang Noli at Fili na tila mga Banal na kasulatang “yumanig sa daigdig.” kaya kailangang bitayin siya noon ng mga Espanyol. Kaya sumiklab ang Rebolusyong 1896. At kaya ngayo’y si Rizal lamang yata ang bayaning higit na inaalala sa araw ng kanyang kamatayan. Kung maaari lamang sana at kung matutukoy ang petsa ay baka ipagtakda natin ng isang pagdiriwang na pambansa ang unang araw ng pagsulat ni Rizal sa kanyang nobela upang tandaan natin itong higit kaysa unang lihim na pulong ng Katipunan o Unang Sigaw ng paghihimagsik.

Mas mahalaga kung gayon kay Almario ang “paggunita ng unang araw ng pagsulat ni Rizal sa kanyang nobela upang tandaan natin itong higit kaysa unang lihim na pulong Katipunan o Unang Sigaw ng paghihimagsik.” Gusto niyang mas pahalagahan ang unang araw ng pagsulat ni Rizal sa Noli kaysa pulong ng KKK o sa Unang sigaw sa Balintawak.

Maihihiwalay ba ng isang kritiko ang Noli at Fili sa Rebolusyong Filipino laban sa kolonyalistang Kastila?  Hindi pwedeng magkaroon ng Noli at Fili kung wala ang Rebolusyon. Sapagkat ang rebolusyon ay hindi nagsimula sa Tondo at Natatapos sa Cavite o kahit saan na lamang.

Nasa tugatog ng kadakilaan ang Noli at Fili. Ang kariktan ng kambal na nobelang ito ay ang realidad at  siyentipikong pagbibigay halaga ni  Rizal sa nobela bilang akdang pampanitikan. Kaiba ito sa urong, metapisikal at sarado-katolikong pagpapahalaga sa literatura ng  Florante at Laura ni Balagtas.  Kung kailan ito sinimulang isulat ni Rizal ay hindi na importante – ang mahalaga, isinabuhay ni Rizal at pinanindigan hanggang kamatayan ang laman ng kanyang Noli at Fili. Ang Noli at Fili ay hindi simpleng tulad ng solipisimo ni Almario – kumbakit ang Panitikan ay Panitikan.  Ang Noli at Fili ay kasaysayan, mamamayan, kolonisasyon, pang-aalipin, pandaraya, panlilinlang, aksyon, ebolusyon, himagsikan, KKK.  Ang Noli at Fili ay sining at panitikan ng  makata sa kanyang katapatan bilang manunulat. Hindi siya ang makata tulad ni Balagtas na hinahalimbawa ni Almario na  nangangailangan ng husay sa “panlilinlang”!  Si Rizal, tulad ni Condorcet ay scientist, manunulat at makata na naging martir.  Bilang scientist, makata at manunulat, kapwa sila naging martir. Mahiwaga ang naging kamatayan ni Condorcet sa karsel ilang araw matapos siyang ipabilanggo ng mga Jacobins sa France, samantalang si Rizal, matapos hatulan ng kamatayan at barilin sa Bagumbayan ay siniraan pa ng mga Frayle sa pagpepeke ng isang sulat o retraksyon sa kanyang mga ginawa. Ang kaso ni Galileo at Condorcet ay pinagbuhol-buhol na trahedya sa kaso ni Rizal.  Isang dahilan kumbakit hanggang ngayon ay hindi mapantay-pantayan ang akdang Noli at Fili sa dahilang ang mga sikat na manunulat at intellectual sa kasalukuyan ay naniniwala sa pekeng retraksyong ikinalat ng simbahang katoliko upang siraan si Rizal – tulad ni Nick Joaquin at Ambeth Ocampo at ng penikula ni Marilou Diaz-Abaya nang ipakita niyang may hawak na rosaryo ang martir habang sinasaliwan ng tambol sa paglalakad patungo sa lugar na pagbabarilan sa dakilang scientist, polymath at makatang biktima ng Krusadang Vaticano.

Uulit-ulitin kong sa tanggapin at sa hindi ng mga kritiko, kahit wala ang Florante at Laura, masusulat ang Noli at Fili; Nagsulat man o hindi si Balagtas, ipapanganak si del Pilar, at tutudyuhin niya sa panulat ang mga Prayle sa pamamagitan ng kanyang Dasalan at Tocsohan; At kahit walang Florante at Laura, merong isusulat na dapat ipabatid si Bonifacio sa Katagalugan! At mabubuo ang KKK.  Hindi rin pwedeng ihiwalay ang Noli at Fili sa KKK. Imposibleng hindi sumulpot ang dalawang nobelang ito kung paanong hindi rin puwedeng mabalam ang Himagsikan ng mga Katipunero sapagkat hinog na hinog na ang kondisyon sa loob at labas ng Pilipinas – handa na rin sa rebolusyon si Bonifacio, ngunit ang hindi handa sa pagtatagumpay ay ang mga suwapang at ganid na sarado-Katolikong tulad ni Aguinaldo –  papahina na ang monarkiya at humihina na ang kontrol ng Espanya sa mga bansang sinakop nito kaya halos magkapanabay at parang magkarugtong ng pusod at buhay ang Noli at Fili at ang KKK. Ang Noli at Fili ay maituturing na dugo at kaluluwa ng KKK; samantalang ang Florante at Laura ay isa lang ipot ng ibong adarna na puwede namang maging pataba o fertilizer sa kasaysayan ng literaturang maka-Hari na ang pinagmulan ay ang impluwensiya ng Banal na Bibliang kipkip ng mga kolonisador.

Huwag ibilang sina Rizal, Plaridel at Bonifacio – sa halimbawa – ng mga makatang sinasabi ni Almario na may kagalingang “manlinlang” tulad ng pagpuri niya kay Balagtas bilang matinik na makata. Hindi maihihiwalay ang mga gawa at pagkabuhay nina Rizal, Plaridel at Bonifacio sa kanilang mga sulatin. Kaya nga sila kinikilalang tunay na makata – Dakila at Bayani.  Hindi maaaring palagpasin natin ang isang metapisikal na akdang Florante at Laura, dahil lang sa husay nito sa porma at pagkakasulat. At lalong hindi rin natin mapapakinabangan ang isang makatang may “makulay” na karera – dahil dalawang beses nabilanggo – at hindi naman naging myembro ng anumang samahang repormista at ni hindi napukpok ng baston ng prayle, wika na rin ni Almario. Litisin natin ng realistiko at maka-agham ang kanyang obra.

Kung nabuhay ba si Balagtas sa panahon ni Gloria Arroyo, okey bang maging tuta si Balagtas ng Administrasyon basta siya’y magaling na makata, mahusay manlinlang – at baka-sakaling dumating ang oras  ng makapangyarihang pagbasa para kilalanin, pag-aaralan ang pwersa ng kanyang mga librong nasulat na namumutiktik sa mga salitang – loob, suklam, anakpawista, linlang, tiyanak, ganid, parikala, hulagway, lawas, utot, salamisim, para gulatin tayo balang-araw ng tunay na kahenyuhan at kadakilaan ng isang makata.

Hinahon, Kababaang-Loob at Sentido Kumon

Kailangan lang ng mga alagad ng mga Mananagalog ang hinahon at sentido kumon, para makapaghasa ng kuru-kuro at maiwasan ang kapurulan ng isip para hindi sila tuluyang makain  ng sariling  kalawang.  Kaunting hinahon at pagsasaisantabi ng mga nanigas na dogmang pangkatagalugan na matagal na nilang pinakinabangan o pinamamayagpagan sa loob at labas ng akademya.

Kahit mismong si Almario’y nahihirapang hanapin ang ebidensiya ng sinasabing apat na himagsik ni Balagtas na ipinagpauna ni Lope K. Santos bilang patunay ng pagkarebelde ng makata – himagsik kuno laban sa malupit na pamahalaan; himagsik kuno sa mababang uri ng panitikan; himagsik kuno laban sa maling pananampalataya; at himagsik kuno laban sa maling kaugalian. Himagsik ba ito o mas angkop sabihing Pananangis?

Ang kasaysayan ng Florante at Laura ay pananagumpay ng krusadang Katoliko Kristiyano laban  sa mga Moro.  Kultura po ito ng mga pamachong sabungero, sa pula- sa puti.  Labanan ito ng mga Hari, Hari ng Persiya, hari ng Albanya, Labanan ng Masama at Mabuti. Kultura itong ipinangaral sa loob ng tahanan ng ating mga lola –  sumunod lahat tayo sa Padre de Pamilya upang manatili ang kaayusan tungo sa kabutihan ng pamilya at buong kaharian.

Si Francisco Baltazar bilang Prinsipe ng Kulturang Makahari

May likas na katalinuhan si Balagtas bilang makata ngunit walang sapat na ayudang pang-intelektwal at pampulitika ang kanyang panahon para malinang ang kanyang pagkahenyo kung gifted man siya at kahit nakapag-aral.  Ang tanging patunay ng kanyang kahusayan ay katas ng edukasyong Espanyol –  maalam siya sa  pagbanggit  ng panitikang Griego at Latin na pinahihintulutan ng edukasyong Kastila.  Kung maalam man si Balagtas sa literaturang Griego, hindi pa pinahihintulutan sa Pilipinas ang mga “subersibong” karunungang ipaghihimatay o ipaglalaban ng patayan ng mga Prayle kung may magtangkang magpasok kahit ng bagong idea laban sa Banal na Biblia at Diyos na kinakatawan ng mga Hari sa lupa.

Nanatiling sarado/Katoliko ang kaisipan ni Balagtas sa kabila ng pangyayaring matagal nang  natapos sa Europa ng mga pilosopong  sina Diderot, Abbe, Maury, Condorcet –  ang pagsulat ng encyclopedia. Ni hindi marahil narinig ni Balagtas ang mga pangalang Francoise Marie Arouet  A.K.A. Voltaire. Si Voltaire na masugid na mag-aaral ng agham at masasbing alagad ni Newton, at John Locke.  Noong 1769, kahit nalikom na nina Jean d’ Alambert at Denis Diderot at nakompleto ang unang 28 bolyum ng  encyclopedia mula 1713- 1784 baka hindi pa ito naisasalin sa Espanyol.  Anupat hindi talaga naambunan ng mga bagong kaalamang  kuntra-Simbahan at kuntra-Monarkiya si Balagtas para siya maging rebelde sa Inang Espanya.

Kung narinig lamang ni Balagtas ang mga pangalang –  Copernicus, Galileo, Newton, Voltaire at kung napag-aralan niya ang mga naisulat tungkol o akda ng mga manunulat at scientist na sinisensor ng Vatican – baka nakagawa siya ng matinong obra; baka nakaalagwa sa pamahiin ang kanyang “pamimilosopo.”

Ngunit teksto mismo ang ebidensiya kung paano  nagpapalaganap ng metapisikal na relihiyong –sarado Katoliko Kristiano ang epiko ni Balagtas. Wala siyang iniwan sa isang karismatik na ebanghelista  kung paano niya inihandog kay Celia at ipinintakasi kay Papa Jesus at Mama Mary ang kanyang obra:

“Ikaw na bulaklak niring dili-dili

Celiang sagisag mo’y ang eMe  A  eRe;

Sa birheng mag-ina’y ipamintakasi

Ang tapat mong lingkod na si eFe Bee.”\

Ni baka hindi nahigingan ni Balagtas ang “masama/mabuting” balita ng napipintong pagkadurog ng sistemang monarkiya sa Europa. Na  kinukuwestiyon na ang kapalsuhan  ng katwirang “basbas” ng Diyos ang pinagmumulan ng  kapangyarihan ng mga Hari.  Binanggit din ito ni Hornedo:

“The text of Florante at Laura sufficiently indicates that Balagtas shared the worldview of many of his contemporaries who were products of an intellectual and social environment, though shaken by the upheavals in world history of the late 18^th century and first half of 19^th century, were still basically believers in a vertically structured hierarchical universe where fathers (paternalism) and kings (monarchy) were the rigthfull heads of family and state; and beneath them, in their order of ranks and offices people held their rightful places. Ang when anyone disturbed that order, chaos and ills followed. The only remedy against the abuse of power, as in Plato and Aristotle, and St. Thomas, is virtue – the Cardinal Virtues and their subsidiary speciations and expressions…”

…The primary metaphysical model of the earthly order is God’s government of the universe intimated in STz. 24:

 

Datapwa’t sino ang tatarok kaya

sa mahal mong lihim, Diyos na dakila?

walang nangyayari sa balat ng lupa,

di may kagalingang iyong ninanasa.

 Sa ika-398 istansa ng Florante at Laura mapapatunayan ang kanyang politikang kuntra sa taumbayan:

Kaya nga’t nagtaas ang kamay sa langit

Sa pasasalamat ng bayang tangkilik

Ang hari at reyna’y walang iniisip

 Kundi ang magsabog ng awa sa kabig.

Anupa’t maliwanag pa sa sikat ng araw ang pagsusuri ni Hornedo kay Balagtas – na ang Florante at Laura ay likha ng isang Indiong kampun ni Abraham –  kapon at isang pundamentalista.

Sa maniwala kayo’t sa hindi –  bukod sa pagiging metapisikal na makata – si Balagtas ay Ultra Rightist! Par excellence!

Kay Balagtas bilang magaling na makata, ang pinakamabuti kong masasabi sa kanya: kapon, eunoch, dapo, banal na parasito sa literatura at kulturang Filipino.